Uvod
Jevrejska verska zajednica u Segedinu je 1899. godine raspisala konkurs za izradu projektne dokumentacije, za izgradnju nove sinagoge. Marcel Komor i Deže Jakab budimpeštanske arhitekte konkurisali su sa projektom sinagoge „novih linija”, ali bez obzira što je Eden Lehner kao član žirija zauzeo stav uz njihov projekat, taj nije zadovoljio konzervativni ukus ostalih članova žirija. Uprkos tome, žiri je predložio otkup njihovog, kao i nekoliko ostalih konkursnih radova. Jevrejska Zajednica u Subotici, koja je već imala iza sebe jedan neuspešan konkurs za sinagogu, nakon prezentacije arhitektonskog rešenja od strane projektanata bez dvoumjenja je preuzela planove. Konkurs za izvođača radova dobila je firma Ferenca Nađa i Lukača Kladeka.
1900. godine započela je izgradnja nove subotičke sinagoge. Projektanti su uspeli ubediti čelnike verske zajednice, da se nova sinagoga gradi u „lehnerovskom” orijentalno/mađarskom stilu. Sama konstrukcija je dovršena do jeseni 1902. godine, ali zbog dodatnih radova gradnja se odužila još godinu dana. Svečana inauguracija hrama je održana 17. septembra 1903.
Okolnosti gradnje
Subotica
Tokom istorije privredna snaga i trenutni društveni i pravni status Izraelitske zajednice je po prvi put omogućio, da se vizantijska kupola novog hrama ravnopravno, uzdiže rame uz rame sa tornjevima tadašnjih crkava (Franjevačka crkva, Katolička crkva Svete Tereze Avilske, Srpska pravoslavna crkva) iznad siluete grada, već aktivno utičući, formirajući urbani pejsaž, projiciirajući pravce budućeg arhitektonskog razvoja Subotice. Ovaj trend nije bio usamljeni primer u pogledu grada, nego je postala uopštena pojava u okviru Monarhije.
Problem prilikom gradnje
Zbog ograničenih materijalnih sredstava desilo se, da su se morali sklapati kompromisi prilikom gradnje sinagoge, te nisu svugde korišćeni najplemenitiji, najskuplji materijali: umesto majolike na fasade su dospeli ukrasi od terakote i gipsa; sokla je umesto crvenog mermera iz Šikloša izrađena od veštačkog kamena; za oblaganje bime i ormana za čuvanje svitaka tore (Aron HaKodeš) umesto mermera, korišćen je „mramorisani” štuko; umesto pozlate korišćena je bronzana farba, a i orgulje su skromnijih dimenzija – sa dekorativnim registrima od drveta. Ova činjenica je uveliko doprinela ubrzanom propadanju objekta, a predodredila je i mnoštvo dilema tokom restauracije.
Arhitektura, konstrukcija, umetnost
Prostorno kulturno-istorijska celina
Objekat stoji na ugaonoj parceli između današnjeg Trga sinagoge i Trga Jakaba i Komora, a prema tadašnjoj vladajućoj praksi sagrađen je, uvučen od linije ulice. Prvobitno je na parceli bilo još tri prizemne zgrade. Dve manje: objekat košer kasapnice, i domareva kuća (preko koje se moglo stići u fiskulturnu salu stare jevrejske škole), kao i jedna mnogo veća – zgrada jevrejske škole, koju su 1980. godine kao žrtvu jedne neuspešne špekulacije vezane za pomenutu parcelu srušili. Jednospratna zgrada Jevrejske opštine se takođe nalazi na ovoj parceli. Zgradu Jevrejske opštine, nekadašnju školu, kao i objekat košer kasapnice su takođe projektovali Jakab i Komor.
Uopšteno
Na osnovu tipološke klasifikacije, dr Rudolfa Kleina subotička sinagoga spada među sinagoge vizantijskog tipa crkvi. Prema tome krunisana je velikom vizantijskom centralnom kupolom, kojoj se sa četiri ugla pridružuju „sahat kule” sa manjim ugaonim kupolama koje su pokrivene emajliranim crepovima. Izvorno u prizemlju je bilo 950 mesta za sedenje za muškarce, a na galeriji još 530 za žene. U prizemni molitveni prostor put vodi kroz zapadni glavni ulaz sa tri kapije, kao i kroz kapije postavljene sa južne i severne strane.
Arhitekti su prilikom formulisanja svih detalja eksterijera i enterijera primenili višeslojni simbolizam. Na zgradi se prepliću univerzalni arhetipi, jevrejska verska ikonografija, vernakularna simbolika, kao i simbolizam slobodnog zidarstva a sve to kroz organsku povezanost univerzalne „celine” i jedinstvenog „detalja”.
Kupola
Ugaone kupole simbolizuju četiri strane sveta, kao i prolaznost vremena. Kupola, kao takva, uglavnom predstavlja nebo, duhovnu sferu, a kuboidna zgrada ispod nje, simbolizuje zemlju, materijalni svet. Između ova dva principa osmougaoni tambur kupole predstavlja prelaz, ukazujući na harmoniju i sklad univerzuma.
Obilazeći objekat, posetioc će uočiti, da sinagogu kruniše centralna glavna kupola, sa Davidovom zvezdom na vrhu, koja označava nebesko i zemaljsko jedinstvo.
Zone fasade
Fasade se mogu podeliti u tri horizontalne zone. Najniža, zona, najbliža zemlji sastoji se od sokle izvedene od ružičastog veštačkog kamena, i fasadne trake obložene crvenom duplo presovanom opekom. Ona simbolizuje materijalni, ovozemaljski svet. Zona iznad predstavlja raj na zemlji, izgubljeni Edenski vrt. Ona formira prelaz između materijalnog i nebeskog, duhovnog života, koju simbolizira najvišja zona, svet kupola.
Unutrašnji prostor
Unutrašnji prostor, kao i spoljašnjost hrama je takođe vertikalno trodelan. I ovde je prisutna aluzija na materijalni svet i ovozemaljski život izražen kroz zonu prizemnog molitvenog prostora ispod galerija, gde se nalaze i redovi klupa za muškarce. Tu je i bima – gde se čitaju svitci tore i odakle se otvara Aron HaKodeš. Na bimi su stajale dve menore
i dva devetokraka svećnjaka - hanukije, koje se po običaju pale za vreme Hanuke, praznika svetlosti.
Prizemni prostor
Prizemni prostor u odnosu na druge je malo mračniji, obavijen velom polumraka. Osvetljavaju ga samo prozori-vitraži ispod galerija, središnji luster i druga sekundarna svetleća tela. Kolorit svakog lučnog prozora je različit, i jedinstven, međutim folklorni cvetni motivi se ponavljaju. Impozantno ukrašeni centralni luster pored funkcionalne i estetske uloge, imao je još jednu namenu - da poboljša akustiku prostora ispod kupole. Pored centralnog lustera osvetljenje unutrašnjeg prostora obezbeđuje veliki broj ukrasnih svetiljki od mesinga.
Aron HaKodeš i „svet muzike”
Najsvetije mesto u sinagogi je Aron HaKodeš, koji se pojavio u arhitekturi sinagoga umesto originalnog Zavetnog kovčega. U njemu se drže svitci tore, to jest Mojsijeve knjige, sveti spisi jevrejske vere. Iznad/iza Aron HaKodeša nalazi se „svet muzike”, galerija za hor. Tu su i ostaci nekadašnjih orgulja. Svojevremeno nedostajući registri su zamenjeni drvenim, koji su sada, prilikom obnove takođe restaurirani. Originalno u ortodoksnim sinagogama se samo ljudski glas smeo oglasiti, prisustvo orgulja je neološka pojava.
Prekretnica u sudbini sinagoge
Godina 2014. bila je prekretnica u sudbini sinagoge, jer je Mađarska država sa svojom nesebičnom finansijskom i stučnom podrškom omogućila, da se napokon pristupi potpunoj restauracija, i da se do kraja 2017. godine, sinagogi vrati svoj originalan sjaj i veličanstvena lepota, da može zauzeti svoje dostojno mesto među brižno obnovljenim secesijskim biserima Subotice.
Obnovljena sinagoga nakon restauracije dobit će novu namenu. Prvenstveno će služiti kao turistička destinacija, ali će dati prostora i drugim kulturnim dešavanjima. Članovi subotičke jevrejske zajednice će je prilikom većih verskih praznika, komemoracija koristiti kao sinagogu, kad god im bude zatrebala.
Rekonstrukcija
Tokom sveobuhvatne rekonstrukcije između ostalog delovi unutrašnje ukrasne ornamentike su restaurirani lažnom pozlatom (šlag metal), a na pojedinim mestima je primenjena prava pozlata (katarina gold). Posebno veliki izazov je bila odluka o sudbini prevelikog broja klupa u prizemlju, te određivanje njihovog originalnog kolorita. Stručnjaci su na kraju odlučili, da će u interesu poboljšanja iskorišćenosti unutrašnjeg prostora, prorediti redove klupa, ali će im vratiti originalnu koloristiku.
Nedostajući komadi reljefnih, šarenih podnih klinker pločica naručeni su iz Maroka, gde su ih zanatlije pojedinačno ručno oblikovali.
Kolorit spoljašnjih, malterisanih delova sinagoge je takođe dugo predstavljao zagonetku, jer je originalna boja zajedno sa malterisanjem obijena, odstranjena u dvadesetim godinama prošloga veka, zatim su fasade ponovo malterisane sedamdesetih godina. Deže Jakab je u svojim prisećanjima 1925. godine napisao da je originalna boja bila zelena, a ne žuta.
Kraj 40 godišnje rekonstrukcije
Sa rokom završetka radova na obnovi sinagoge do 31. decembra 2017. godine, došao je kraj 40 godišnjoj restauraciji, i subotičkoj sinagogi je vraćena originalna lepota dostojna njenom značaju.
Tekst:
Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika culture, Subotica
Google play – App Store
ICBTECH / Spomenici culture Vojvodine / Subotička Sinagoga