Silard Paći
Propadanje i obnova
Kratka istorija orgulja subotičke sinagoge
HRAM I INSTRUMENT
Jevrejska opština Subotica je 19. aprila 1892. godine od Adolfa Gejgera dobila na poklon parcelu na uglu Sečenjijevog trga i ulice Jokaija. Sve brojnija jevrejska zajednica koja je igrala ključnu ulogu u ekonomskom životu grada odlučila je da na ovoj parceli izgradi sinagogu. U međuvremenu, 1899. godine Jevrejska opština Segedin je raspisala konkurs za izgradnju nove sinagoge u centru Segedina. Predsednik Jevrejske opštine Subotica, dr Izidor Milko i rukovodstvo crkvene opštine sa velikim interesovanjem je pratilo sprovođenje konkursa, na koji su se prijavili i arhitekte iz Budimpešte: Marcel Komor i Deže Jakab. Oni su konkurisali sa projektima jedne moderne sinagoge neobičnog oblika, u stilu secesije. Mada je Eden Lehner, začetnik mađarske varijante secesijskog stila, kao član žirija revnosno podržavao ovaj projekat, on ipak nije osvojilo simpatije konzervativnog žirija. Međutim, odmah nakon prezentacije Jevrejska opština Subotica otkupila je projekat Komora i Jakaba. Nakon što je arhitektonski tandem prilagodio planove lokalnim uslovima, 1900. godine započeta je izgradnja nove sinagoge u Subotici. Izgradnja samog objekta završena je u jesen 1902., a završni radovi su trajali još godinu dana. Nova sinagoga je predata na korištenje 17. septembra 1903. godine. Na svečanom otvaranju bili su prisutni gradonačelnik Subotice, Karolj Biro, visoki funkcioneri grada, čelnici crkvene opštine, i Deže Jakab, od koga je predsednik crkvene opštine, dr Geza Blau preuzeo pozlaćeni ključ sinagoge.
Ali šta je bilo sa orguljama hrama? Istoriju ovih orgulja možemo rekonstruisati na osnovu intervjua sa Juditom Hajdok, budimpeštanskom orguljašicom, stručnjakom za orgulje, koordinatorkom i nadzornicom rekonstrukcije, odnosno sa Tiborom Aproom, graditeljem orgulja iz Bačke Topole, objavljenih u listu „Mađar so“. Orgulje sinagoge završene su za svečano otvaranje objekta. Izrađene su u Temišvaru, u radionici Lipota Vegenštajna. S obzirom na spomenute okolnosti nije nimalo čudno da su orgulje subotičke sinagoge građene u isto vreme i sa istom dispozicijom kao orgulje sinagoge u Segedinu. Njihova unutrašnja struktura je skoro identična, a značajnija odstupanja se primećuju uglavnom na spoljašnjem ormaru. Segedinske se sastoje od dva ormara, i vidljive su iz naosa hrama, dok su subotičke orgulje postavljene iza paravana. Segedinske orgulje su projektovane za veći, a subotičke za manji prostor. Inače subotičke orgulje imaju 21 registar što ih svrstava u orgulje srednje veličine.
Nakon što su predate na upotrebu, orgulje subotičke sinagoge su bile u funkciji do 1940.-ih godina i za to vreme nisu bile restaurirane. Brojnost subotičke jevrejske zajednice koja je nekada imala 6105 članova se posle Drugog svetskog rata značajno smanjila, naime iz koncentracionih logora, deportacija, radnih kampova ili partizanskih četa vratilo se svega 1050 ljudi (17,3%). Nakon 1945. godine Jevreje koji su preživeli ceo niz tragedija pogodila je još jedna nesreća. Naime, nova narodna vlast nacionalizovala je njihove fabrike, zemljišta, radnje, škole, praktično sve što su imali. Tako je većina mladih Jevreja napustila Titovu Jugoslaviju. Prvo su emigrirali u Sjedinjene države, a potom, od 1948. u Izrael. Ne znamo da li su orgulje još korištene nakon deportacije subotičkih Jevreja i ako jesu, do kada. Održavanje sinagoge je prevazilazilo snage preostale, male subotičke jevrejske zajednice od par stotina ljudi, a pošto komunističko rukovodstvo grada nije bilo zainteresovano za očuvanje sakralnih objekata, sinagoga je polako propadala, a sa njom i njene orgulje. Na instrumentu su nastala brojna oštećenja, a jedan deo orgulja je nestao. Na kraju, jevrejska zajednica je ugovorom potpisanim 4. septembra 1979. godine poklonila sinagogu gradu Subotici, u nadi da će je lokalna samouprava rekonstruisati i ispuniti kulturnim sadržajima. Objekat je međutim tek 1987-e stavljen pod zaštitu, a 1990-e proglašen za spomenik kulture od izuzetnog značaja. Radovi na rekonstrukciji objekta trajali su punih četrdeset godina. Preokret je na kraju donela 2014. godina kada je zahvaljujući materijalnoj i stručnoj podršci Mađarske države omogućena potpuna rekonstrukcija sinagoge. Orgulje su tada već bile potpuno ruinirane, skoro bez ijednog svirala. Kako su se građevinski radovi primicali kraju Judita Hajdok je izvršila procenu stanja orgulja i u januaru 2018. godine, pri tehničkom prijemu sinagoge jedan primerak planske dokumentacije za rekonstrukciju orgulja predala je predsedniku Nacionalnog saveta mađarske nacionalne manjine Jeneu Hajnalu, a ubrzo nakon toga je od strane Nacionalnog saveta angažovana na poslovima vođenja i stručnog nadzora radova. Sredstva za rekonstrukciju orgulja obezbedila je Vlada Mađarske u vidu donacije. Rekonstrukciju je izvršila radionica za izgradnju orgulja Tibora Aproa „L’orgue” iz Bačke Topole. Obnovljena subotička sinagoga zvanično je predata na korištenje marta 2018. godine, ali rekonstrukcija će postati potpuna tek ove godine, predajom obnovljenih orgulja. Sinagoga u Subotici sada već u potpunosti izgleda onako kako je izgledala 17. septembra 1903. godine, za vreme svečanog otvaranja.
GRADITELJ ORGULJA SUBOTIČKE SINAGOGE – LIPOT VEGENŠTAJN
Kako smo već spomenuli, orgulje subotičke sinagoge izrađene su u radionici temišvarskog orguljara, Lipota Vegenštajna. Ali ko je u stvari bio Lipot Vegenštajn, i šta znamo o istoriji njegove radionice? Život slavnog graditelja orgulja i sudbinu njegove radionice opisao je Đerđ Mandić u seriji članaka o orguljama Vojvodine, objavljenim u listu „Mađar so“ 1996. godine.
Lipot Vegenštajn je rođen 1858. godine u austrijskom mestu Kleinhadersdorf. Građenje orgulja učio je u Beču, a svoje stručno znanje je usavršavao tokom putovanja širom Nemačke i Švajcarske. Nastanio se u Temišvaru 1880. godine i zaposlio u radionici za izradu orgulja koju je vodio majstor Jožef Hromadka. U ovoj radionici je radio pet godina, za to vreme se zbližio sa porodicom svog majstora i 1885. godine oženio njegovu ćerku Mariju. Njihov prvi sin, Ričard rođen je 10. juna 1886. godine. Dvoje sledeće dece je umrlo još kao bebe, a nakon toga rođeni su Ilona (1891-1972), Jožef (1894-1930), Alajoš (1896-1912), Viktor (1901-1964) i Magdolna (1905-?). Lipot Vegenštajn je 1886-e dobio dozvolu da se nastani u Temišvaru, a 1888. je preuzeo radionicu od svog majstora. Međutim, tu je radio samo do 1893., kada je otvorio samostalnu radionicu koju je opremio najmodernijim parnim mašinama, a 1920. je nabavio i mašine na struju. Radionica je počela rad sa devet šegrta da bi njihov broj 1930. dostigao čak 50. Godine 1926. kao partnere je uveo u posao i svoje sinove: Ričarda, Jožefa i Viktora i firma je od tada radila pod imenom Lipot Vegenštajn i sinovi fabrika za izradu orgulja i harmonijuma.
Radionica je funkcionisala skoro šezdeset godina, i za to vreme je u njoj izrađeno preko četristo orgulja. Lipot Vegenštajn je svoje prve orgulje izgradio već u prvoj godini svog samostalnog delovanja, tj. 1888. godine, a sledećih deset godina izradio ih je osamnaest. Orgulje „Opus 18“ su bile izložene na milenijskoj izložbi u Budimpešti 1896. godine gde su osvojile veliku medalju. Ove orgulje izrađene u baroknom stilu postavljene su u županijskoj crkvi u centru Temišvara. Nakon Prvog svetskog rata u radionici su građene orgulje i harmonijumi za crkve različitih konfesija u Transilvaniji, okrugu Marmaroš, pokrajini Krišana i u Banatu, a vozili su orgulje u područje moldvanskih Čangoa. Vegenštajnove orgulje krase među ostalima katedralu i crkvu Srce Isusovo u Temišvaru, odnosno hodočasničke crkve Marija Radna i Čikšomljo. Orgulje Katedrale Svetog Ivana Napomuka u Zrenjaninu su takođe izrađene u radionici Vegenštajn. Naručene su 15. maja 1906. godine, a koštale su 7900 kruna. Ugovorom je određeno da se nove orgulje postave u ormar starih orgulja. Nove orgulje su predate na korištenje u februaru 1907. godine, a pri posvećenju bio je prisutan i dr Arpad Varadi, biskup Čanadske biskupije.
U 76. godini života, Lipot Vegenštajn je 1934., radionicu predao najstarijem sinu, Ričardu, a umro je 1937. godine, sa 79 godina. Na kraju Drugog svetskog rata, 1944. godine, voz kojim je Ričard nakon završetka jednog posla vraćao mašine i alate kući, pogodila je bomba, uništivši svu opremu. Ovo je praktično značio kraj radionice koja je posle rata nacionalizovana, a ubrzo i porušena. Ričard Vegenštajn se bavio popravkom i štimovanjem orgulja, sve do svoje smrti 1970. godine.
KORIŠTENA LITERATURA
Intervju sa Juditom Hajdok, rukovodiocem radova na rekonstrukciji orgulja subotičke sinagoge. „Mađar so“ – rubrika „Kilato“, 24 – 27. decembar 2020., 33.
Rekonstrukcija orgulja subotičke sinagoge – reportaža iz radionice graditelja orgulja Tibora Aproa iz Bačke Topole – „Mađar so“ – prilog „Hetvege“. 1 – 2. avgust 2020., 22.
Gabor Demeter: Subotička sinagoga. Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica, Subotica, 2018.
Rudolf Klajn: Subotička sinagoga. Udruženje „Pro reliquiis scribarum“, Subotica, 2015.
Smrt Lipota Vegenštajna, poznatog orguljara. „Mađar lapok“. 12. mart 1937., 7.
Đerđ Mandić: Orgulje u Vojvodini (15. nastavak) – Orgulje u Banatu. „Mađar so“, 24. oktobar 1996., 10.
Đerđ Mandić: Orgulje u Vojvodini (16. nastavak) – Orgulje iz radionice Vegenštajn. „Mađar so“, 31. oktobar 1996., 11.
